Kıdem tazminatı, İş Kanunu`nun 14. maddesinde düzenlenmiş olup, Yasada belirlenen koşulların sağlanması halinde işçinin kıdemine, başka bir deyişle hizmet süresine bağlı olarak işveren tarafından işçiye yapılan bir ödemedir. İş Kanunu`nun kıdem tazminatını düzenleyen hükümlerinin değiştirilmesine ilişkin Yasa gerekçelerinde ve yargı kararlarında kıdem tazminatının hukuki yapısı konusunda pek çok açıklamalar yapılmış olmakla birlikte, belli bir tanımı yapılmamıştır.
Bugüne kadar yapılan çeşitli tanımlamalara göre kıdem tazminatın;
• Yıpranma karşılığıdır. • Ücret niteliğindedir. • İşçiyi zaruret ve ihtiyaçtan kurtarmaya yönelik tazminattır. • İhtiyarlık sigortası niteliğindedir. • İşsizlik sigortası niteliğindedir. • İş güvenliğini sağlamak amacına yöneliktir. • Kıdem tazminatı kendine özgü bir kurumdur. • İkramiye niteliğindedir. • Gerçek anlamda bir tazminattır.
Kıdem tazminatı ödenmesinin koşulları:
Kıdem tazminatı çalışma süresine bağlı olarak hak edilmesine rağmen, hakkın elde edilmesi belli koşulların sağlanmasına bağlı olduğundan, mutlak suretle ödenmesi gereken bir tazminat niteliğinde değildir. İşçinin kıdem tazminatına hak kazanabilmesi için, öncelikle İş Kanunu`na tabi olması ve en az bir tam yıl çalışması gerekmektedir. Hizmet sözleşmesinin işveren tarafından sona erdirilmesi halinde, kıdem tazminatı ödemesi için sözleşmenin işçinin ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan ve benzeri hallerinin ortaya çıkmasy dışında bir nedenle sona ermesi gerekir. Diğer bir anlatımla, hizmet sözleşmesinin işçinin ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan bir halinin ortaya çıkması nedeniyle işveren tarafından sona erdirilmesi halinde, işçi kıdem tazminatına hak kazanamaz.
İşçinin kıdem tazminatına hak kazanarak hizmet sözleşmesini sona erdirebilmesi için ise hizmet sözleşmesinin;
• İş Kanunu`nun 16. maddesinde belirtilen sağlık sebepleri, işverenin iyi niyet kurallarına uymayan halleri ve zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması nedeniyle, • Muvazzaf askerlik hizmeti dolayısıyla, • Emeklilik veya malullük aylığı ya da toptan ödeme almak amacıyla, • 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu`nun 60. maddesinin birinci fıkrasının (A) bendinin (a) ve (b) alt bentlerinde öngörülen yaşlar dışında diğer koşulları veya aynı Kanunun Geçici 81. maddesine göre yaşlılık aylığı bağlanmasıiçin öngörülen sigortalılık süresini ve prim ödeme gün sayısını tamamlayarak kendi istekleri ile işten ayrılmaları nedeniyle, • Kadın işçilerin evlendiği tarihten itibaren bir yıl içerisinde kendi arzusu ile, • İşçinin ölümü nedeniyle, son bulması gerekmektedir.
Kıdem tazminatına tavan sınırlaması:
Kıdem tazminatı hizmet sözleşmesinin devamı süresince geçen her tam yıl için 30 günlük ücret üzerinden ödenir. Bir yıldan arta kalan süre için de aynı oran üzerinden ödeme yapılır. Söz konusu 30 günlük sürenin hizmet sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile işçi lehine değiştirilebilmesi mümkün olmakla birlikte, hizmet sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile belirlenen kıdem tazminatlarının yıllık miktarının, Devlet Memurları Kanunu`na tabi en yüksek Devlet Memuru`na 5434 Sayılı TC Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre bir hizmet yılı için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçmesi mümkün değildir (1475 sayılı İK Md.14.)
1475 sayılı İş Kanununun 98. maddesinin (D) bendinde de kıdem tazminatının yasada öngörülen esaslar dışında veya saptanan miktar ve tavan aşılarak ödenmesi durumunda hapis ve ağır para cezası uygulanacağına ilişkin hüküm yer almaktadır. Bu durumda, kıdem tazminat tavanının yıllık tutarının bilinmesi ve hesaplanması önem arz etmektedir.
Kıdem tazminatı tavanının hesabı:
657 Sayılı Devlet Memurları Kanunuyla tespit edilen en yüksek gösterge ve ek göstergeden aylık ödemesi Başbakanlık Müsteşarı`na yapılmaktadır. Bilindiği üzere memur maaşlarında artış sağlayan katsayılar genel olarak yılın birinci ve ikinci altı aylık dönemleri için yılda iki kez belirlenmektedir. 2000 yılından itibaren katsayıların belirlenmesinde, enflasyonla mücadele programı kapsamında öngörülen enflasyon oranı dikkate alınmaktadır. Öngörülen enflasyon oranının aşılması halinde ise, enflasyon rakamının ilan edildiği ayın 15 inden geçerli olmak üzere enflasyon artış oranının 2 puan üzerinde bir toplam maaş artışı sağlayacak şekilde katsayılar yeniden belirlenmektedir.
4494 sayılı 2000 Mali Yılı Bütçe Kanununun 46. maddesinde yer alan bu hüküm gereği, 2000/1809 sayılı Bakanlar kurulu Kararıyla 15 Aralık 2000 tarihinden geçerli olmak üzere aylık maaş katsayısı 16 .580`e, taban aylığı katsayısı da 106 .900`e yükseltildi (31.12.2000 tarih ve 24274 mükerrer sayılı Resmi Gazete.) 4611 sayılı 2001 Mali Yılı Bütçe Kanunuyla 1.1.2001-30.6.2001 döneminde uygulanacak aylık maaş katsayısı 17. 350, taban aylığı katsayısı 111. 600 olarak tespit edilmiş olmakla birlikte, aynı Kanunun 45. maddesinde yer alan Ancak, bir önceki yılın son ayında uygulanmış ilave bir maaş artışının olması halinde, aylık, taban aylık ve yan ödeme katsayıları ile sözleşmeli personelin taban ve tavan ücretlerini veya bu ücretlere uygulanacak ilave artış oranını; Ocak ayı içerisinde yeniden belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. hükmü gereği, 2001/1819 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla 1.1.2001-30.6.2001 döneminde uygulanacak aylık maaş katsayısı 18. 240, taban aylığı katsayısı 117. 600 olarak belirlenmiştir (6.1.2001 tarih ve 24279 sayılı Resmi Gazete.)
Buna göre 1.7.2000 tarihinden itibaren 558 milyon 440 bin lira olan kıdem tazminatı tavanı, 15.12.2000 tarihinden itibaren 587 milyon 720 bin liraya yükselmiş oldu. Ancak 2001/1819 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla, 1.1.2001 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere aylık maaş katsayısının 18 240, taban aylık katsayısının 117 600 olarak yeniden belirlenmesi üzerine, 587 milyon 720 bin lira olan kıdem tazminatı tavanı 15.12.2000 - 31.12.2000 dönemi için uygulanacak olup, yeni katsayılara göre 1.1.2001 tarihinden itibaren kıdem tazminatı tavanı 646 milyon 560 bin liraya yükselmiştir. (FİNANSAL FORUM)