Bir Türk Dünyaya, 1 dolar 1 milyon Türk lirası`na bedel

Yaşanan mali kriz üzerine hükümetin kurları serbest bırakması sonucu 1 doların 1 milyon liraya dayanması ile yeni bir psikolojik sınıra daha gelindi.

Dalgalı kur uygulamasının yeniden başladığı ilk gün olan 22 Şubat itibariyle döviz alış kuru 957 bin 879 liraya ulaşan dolarda, Cumhuriyet dönemindeki toplam kur artışı yaklaşık 500 bin kat olarak belirlendi. TL`nin dolar karşısındaki değer kaybının özellikle Türkiye`de siyasal istikrarsızlığın bir türlü aşılamadığı son 25 yılda hızlandığı dikkati çekti.

Tarihi dönemeçler
Cumhuriyetin ilk yılında 1 lira 89 kuruş olan dolar, ilk kez 1970 yılında 10 lirayı, 1981`in Mayıs ayında 100, Aralık 1987`de 1000, Mayıs 1993`te 10 bin, Kasım 1996`da 100 bin, Aralık 1997`de 200 bin, Kasım 1998`de 300 bin ve Mayıs 1999`da 400 bin lirayı aşmıştı.

Türk lirası, cumhuriyet döneminde, özellikle savaş, siyasal veya ekonomik bunalım ya da değişim dönemlerine denk gelen belli yıllarda yüksek oranlarda devalüe edildi. İkinci Dünya Savaşı`nın başladığı 1939, 27 Mayıs öncesindeki kriz günlerinde 1960, IMF ile ilk stand-by`ın yapıldığı 1970, 24 Ocak kararlarının alındığı 1980, serbest piyasa ekonomisine geçilen 1983 ve Tansu Çiller`in Türkiye`yi ağır bir ekonomik krize soktuğu 1994, yüksek oranlı devalüasyon yılları oldu.

Cumhuriyetin kurulduğu 1923`te 1 dolar 1.89 lira düzeyinde bulunuyordu. 1926 yılında 2 liraya yükselen dolar, dünya ekonomik bunalımının yaşandığı 1929`da 2 lira 13 kuruşa çıktı. Kurların siyasal otorite tarafından belirlenmeye başlandığı 1930`lu yıllarda hükümet dolar kurunu aşağı çekerek, 1935`e gelindiğinde 1.25 liraya kadar indirdi. Atatürklü yılların sona erdiği, İkinci Dünya Savaşı`nın başladığı 1939 yılında 1.31 liraya çıkan dolar, 1940-1945 döneminde de bu düzeyini yaklaşık olarak korudu.

İnönü hükümetinin 1946`da yapıtğı devalüasyonla 2.8 liraya çıkarılan dolar kuru, çok partili sisteme geçilmesi ve DP`nin işbaşına gelmesinden sonra da uzun süre değişmedi. 1958 yılında gayriresmi olarak yapılan devalüasyonla 9 liraya çıkarılan dolar kuru, 1960`da resmen bu düzeyine yükseltildi ve 1970`e kadar aynı düzeyde kaldı.

İlk stand-by
İkinci Demirel hükümeti 1970 yıılnda Türkiye`nin IMF ile ilk stand-by anlaşmasını imzalarken, dolar kurunu da 14 lira 85 kuruşa çıkardı. 12 Mart yarı askeri rejiminin işbaşına geldiği 1971 yılında 14 liraya çekilen dolar 1974`e kadar bu düzeyde tutuldu. Bülent Ecevit`in başbakanlığındaki CHP-MSP hükümetinin Kıbrıs barış harekatını gerçekleştirdiği 1974 yılında dolar 13 lira 85 kuruşa çekildi. 1975 yılında 15 lira, 1976`da 16.5 lira olan dolar, Süleyman Demirel`in yeniden başbakan olduğu ve ünlü 70 cente muhtacız sözünü ettiği 1977 yılında 19 lira 25 kuruşa yükseltildi. Dolar, siyasal ve ekonomik istikrarsızlığın giderek arttığı 1978 ve 1979 yıllarında sırasıyla 25 ve 35 liraya ulaştı.

24 Ocak kararları
Süleyman Demiral başkanlığındaki hükümetin 24 Ocak 1980`de uygulamaya koyduğu 24 Ocak kararları kapsamında yapılan devalüasyonla dolar kuru 70 liraya çıkarıldı. Esnek kur uygulaması devam ettirilerek dolar yılın sonunda dolar 89 lira 25 kuruşa yükseltildi.

1981`in Mayıs ayından itibaren Merkez Bankası kurları günlük olarak ilan etmeye başladı. Dolar, askeri yönetimin işbaşında olduğu 1981`in Mayıs ayı başlarında ilk kez 100 lirayı aşarken, yıl sonunda 132 lira 30 kuruşa, 1982`de de 184 lira 90 kuruşa çıktı.

Özallı yıllar
ANAP hükümetinin işbaşına geldiği, Türkiye`de serbest piyasa ekonimisine geçişin başlangıcı sayılan 1983`te dolar 280 lira oldu. Özal`lı yıllar olarak anılan izleyen dönemde Türkiye ekonomisi dışa açıldı, kambiyo rejimi liberalize edildi. Döviz taşıma ve alım-satım serbest hale geldi. Yaygın bir tasarruf aracı haline gelen dolar 1984`te 442.5, 1985`te 574 ve 1986`da 756 liraya yükseldi. 22 Aralık 1987`de ilk kez 1000 lira düzeyini gören dolar yılın sounnda 1018 lira oldu.

Dolar, 1988de 1813 liraya, 1989`da 2 bin 311 liraya, 1990`da 2 bin 927 liraya çıktı. 28 Kasım 1991`de ilk kez 5 bin lirayı geçen dolar yıl sonunda da 5 bin 75 lira oldu.

1991 sonunda işbaşına gelen Demirel başkanılğındaki DYP-SHP hükümeti dolar kurunu 1992 sonunda 8 bin 555 lira 85 kuruşa çıkardı. 1993`ün Mayıs ayında ilk kez 10 bin liranın üzerine çıkan dolar anılan yılın sonunda 14 bin 458 lira oldu.

Dolara Çiller dopingi
1993`te Demirel`in Cumhurbaşkanı olmasıyla boşalan DYP Genel Başkanlığı`na seçilerek doğrudan başbakanlık koltuğuna oturan Tansu Çiller`in faizleri yapay biçimde emirle düşürme girişimi ülkeyi adım adım krize götürdü. 1994 başlarında mali piyasalarda başlayan ekonomik kriz tüm ekonomiye yayıldı. Dövize olan yoğun talep sonucu, serbest piyasada döviz kurları hızla yükselmeye başladı. Hükümet yeni bir devalüasyona gitmek zorunda kaldı. Yapılan devalüasyonla 1 dolar 17 bin 250 liraya yükseldi. Çiller`in daha sonra krizi önlemeye yönelik olarak açıkladığı 5 Nisan kararları kapsamında Merkez Bankası kur belirlemeye son vererek, bankacılık sisteminde oluşan kurları esas almaya başladı. Bu tarihte 23 bin lira olan resmi dolar kuru, piyasaya uyumla bir ara 40 bin liraya kadar çıktı, daha sonra 30 bin lira düzeyine geriledi. Dolar, yıl sonunda da 38 bin 687 lira oldu.

13 Ekim 1995`te ilk kez 50 bin lirayı aşan dolar, yıl sounnda 59 bin 501 lira oldu. Dolar, 25 Kasım 1996`da 100 bin liaryı geçerken, yılın sonunda da 107 bin 505 lira düzeyinde gerçekleşti.

Dolar kuru 18 Aralık 1997`de ilk kez 200 bin lirayı geçti ve 1997 sounnda 205 bin 110 lira düzeyinde oluştu. 24 Kasım 1998`de de 300 bin lirayı aşan dolar kuru yılı 313 bin 707 liradan kapadı.

1991`un kasım ayında 500 bin lirayı yakalayan, 2000 yılını 672 bin liradan kapatan doların, 1 milyon dayanmasıyla yeni bir psikolojik sınır daha katedilmiş oldu.

Dolarda önemli tarihi dönemeçler
-1926: dolar, ilk kez 2 liraya çıktı.
-1946: İnönü hükümetinin yaptığı devalüasyonla dolar 2.8 lira oldu.
-1958: Dolar kuru gayriresmi devalüasyonla 9 liraya çıkarıldı.
-1960: 9 liralık dolar kuru resmi hale getirildi.
-1970: IMF ile ilk stand-by anlaşması imzalanırken, dolar kuru yüzde 65`lik artışla 14 lira 85 kuruşa çıkarıldı.
-1980: 24 Ocak kararları kapsamında yapılan yüzde 100`lük devalüasyonla dolar kuru 70 liraya yükseltildi.
-1981: Dolar, mayıs ayı başında ilk kez 100 lirayı aştı.
-1984: Serbest piyasa ekonomisine geçildi, 1983`te 280 lira olan dolar 442 liraya çıktı.
-1987: Dolar, Aralık sonunda ilk kez 1000 lirayı aştı.
-1991: Kur, Kasım sonunda ilk kez 5 bin lirayı geçti.
-1993: Dolar Mayıs ayında ilk kez 10 bin liranın üzerine çıktı.
-1994: 5 Nisan kararları kapsamında yapılan devalüasyonla dolar 50 bin lirayı gördü.
-1995: Dolar, Ekim ayında 50 bin lirayı aştı.
-1996: Dolar Kasım ayında 100 bin lira düzeyini yakaladı.
-1997: Kur, Aralık`ta 200 bin lirayı devirdi.
-1998: Dolar Kuru Kasım sonunda 300 bin lirayı geçti.
-1999: Mayıs ayında dolar 400 bin, Kasım ayında da 500 bin lira sınırını aştı.
-2000: IMF ile imzalanan 17`nci stand-by anlaşması kapsamında ekonomik program uygulamaya konuldu. 1 dolar artı 0.77 Euro`dan oluşan kur sepetindeki yıllık artış yüzde 20`de tutulurken, dolar kuru yıl sonu itibariyle 672 bin lira düzeyinde oluştu.
-22 Şubat 2001: Ekonomik programda revizyonla sabit kur politikasından vaz geçilerek, kurların dalgalanmaya bırakılması sonucu dolar ilk gün 957.9 bin liraya çıktı.